अाज असार १५ । नेपाली समाजमा खेतमा रोपाईं गरी दही चिउरा खाएर मनाउने परम्परा छ। अाजकाे दिन रोपाईं गरी दही चिउरा खानाले सुख प्राप्ति हुने विश्वासअनुरूप आफ्नो खेतीपाती नहुनेहरू पनि अरूको खेतमा रोपाईं गरी हिलो छ्यापेर रमाइलो गरी दही चिउरा खान पछि पर्दैनन्।
दोहोरी रोपाईं गीतको रन्कोमा रोपाईं गर्नु असारको अर्को आकर्षण हो। असारको पहिलो सातादेखि मनसुन सुरू भएपछि असार १५ सम्म खेत गर्हामा लाठे र रोपारहरू असारे गीतको भाकासँगै रोपाईंमा व्यस्त हुन्छन्। असार १५ सम्म लाठे र बाउसेहरूलाई आली जोर्ने र मेलो बनाउन चटारो छ भने कोरी वाटी चिटिक्क परेर मेलामा झरेका रोपारहरू कोही ब्याडमा बीउ काट्ने, कोही पखाल्ने र कोही मेलो पैट्याउने तर्खरमा जुटेका हुन्छन्।
राष्ट्रको कुल गार्हस्थ उत्पादनमा ३८ देखि ४० प्रतिशतसम्म योगदान रहेको कृषि क्षेत्रमा असारको रोपाईंले ठूलो राख्छ। कृषि प्रधान देश नेपालमा प्रमुख खाद्यान्न धान बालीको उत्पादनमा हुने घटबढले अर्थतन्त्रमा समेत त्यसैअनुसार प्रभाव पार्ने भएकाले रोपाईंको ठूलो महत्व छ। सामान्यतया नेपालमा जुन १० अर्थात् जेठको अन्तिम सातादेखि मनसुन सुरू हुन्छ। देशमा कुल धानखेतीको करिब २१ प्रतिशत क्षेत्रफलमा मात्र सिंचाई सुविधा उपलब्ध भएकाले बाँकी क्षेत्र मनसुनमै भर पर्नुपर्ने स्थिति छ। त्यसैले मानो रोपेर मुरी फलाउने यो समयमा कृषकहरू आफ्ना अन्य काम छाडेर भएपनि असारे भेल छोपी धानबाली लगाउन व्यस्त हुन्छन्। असार महिनाभित्रै रोपाईं गर्न नपाइएमा धान पाक्ने संभावना कम हुनाले पनि रोपाईंमा व्यस्त हुनुपरेको हो। साता पन्ध्र दिन काम गरेर वर्षभर खाने बाली लगाउन कामको मिचो भएकाले वास्तवमा सबै कृषकका लागि असारको पन्ध्र महत्वको हुन्छ। लासलाई एकछिन घुमले छोपेर भएपनि असारे भेल छोप्नु पर्दछ भन्ने बुढापाकाको भनाइले पनि यसको महत्व दर्शाउँछ।
त्यस्तै 'असारमा डुल्ने पजनीमा भुल्ने' अर्थात् असारमा काम गर्ने बेलामा त्यसै डुल्ने र सरकारको काम इमान्दारीपूर्वक नगरी पदोन्नति अर्थात् पजनीमा नपर्ने व्यक्तिले गरिखाँदैन भन्ने बुढापाकाको अर्को उखानले पनि असारको महत्वलाई पुष्टी गर्छ। रोपाईं कार्य मुलुकको सामाजिक, धार्मिक र सांस्कृतिक पक्षसँग पनि निकटरूपमा जोडिएको छ। रोपाईंको पहिलो दिन देवतालाई बीउ चढाई परिपूर्ण, भरिपूर्णका लागि अन्नपूर्णको आराधना गरी रोपाईंको श्रीगणेश गरिन्छ। रोपाईंमा धेरै खेतालाको आवश्यक पर्ने भएकाले गाउँघरमा पालैपालो पर्मद्वारा रोपाईं गरिने भएकाले यस्ले सामाजिक एकता र सद्भाव बढाउन पनि ठूलो टेवा पुर्याउँदै आएको छ।
कतैकतै ठूला खेती भएकाले रोपाईं गर्दा बेठी लगाउने अर्थात् पञ्चेबाजा बजाई नाचगान गर्ने, भोज खुवाउने तथा खेतालाहरूलाई मसला र रूमाल बाँड्ने पनि प्रचलन छ। एक आँकडाअनुसार धानखेतीको करिब ६० प्रतिशत क्षेत्र अझै आकाशे पानीमै निर्भर हुनुपर्ने बाध्यता छ। पानी धेरै नपर्ने स्थानमा एकप्रकारको घैया धान लगाउन सकिन्छ, तर वर्षे धान भन्दा यस्को उत्पादन भने कम हुन्छ।
नेपालमा ८५ प्रतिशत मनसुन जुनदेखि सेप्टेम्बरसम्ममा र १० प्रतिशत हिउँदमा हुने गरेको छ। नेपालमा समुद्री सतह भन्दा ७० मीटर उचाईमा रहेको झापाको केचनादेखि २ हजार ७८० मीटर उचाइमा रहेको जुम्लाको छुमचौरसम्म धानखेती गरिंदै आएको छ। जुम्लामा लगाइने धानखेतीलाई विश्वकै सबैभन्दा उच्च स्थानमा धानखेती भएको मानिन्छ। पहिला पहिला मार्सी, तौली, थापचिनिया, वासमती खट्टेखानी आदि जातका धानखेती गरिन्थ्यो भने हाल ताईचुङ्ग, विन्देश्वरी, खुमल, मन्सुली, राधा चार आदि विकासे जातका धान लगाइन थालेको छ। एक आँकडाअनुसार धानखेतीको ७९ प्रतिशत क्षेत्रफल विकासे जातका धानखेतीले ओगटेको बताइन्छ। धान रोपाईं गर्ने बेलामा बेर्ना नडुब्ने गरी खेतमा दुई/तीन से.मी. पानी जम्ने गरी तयार गरिए पनि बेर्ना बढ्दै गएपछि नपसाउन्जेलसम्म पाँचदेखि १० से.मी. पानी हुनु उपयुक्त हुन्छ।
आधा असार बित्दा पनि रोपाइँ न्यून
धनबहादुर पुरी
तरहरा/ सुनसरी मोरङ सिँचाइ आयोजनाको नहरमा तीन महिनासम्म पानी बन्द हुँदा यो वर्ष सुनसरीमा धान रोपाइँ न्यून भएको छ । धानको बीऊ रोप्न नपाएका कारण मध्य असारसम्म पनि धान रोपाइँ हुन नसकेको किसानहरु बताउँछन् ।
पछिल्ला केही दिनयता प्रशस्त पानी परे पनि रोपाइँ भने अघिल्ला वर्षहरुभन्दा कम रहेको जिल्ला कृषि विकास कार्यालयले जनाएको छ । सुनसरी मोरङ सिँचाइ आयोजनाको नहरमा पानी नभएपछि धानको बीऊ राख्न पनि ढिला हुँदा सुनसरीका खेतीयोग्य जमीनमा धान रोपाइँ हुन नसकेको जिल्ला कृषि विकास कार्यालयका प्रमुख डाक्टर रवीन्द्रनाथ चौबेले जनाए ।
यो वर्ष जिल्लामा धान रोपाइँ कमै मात्र भएको जिल्ला कृषि कार्यालयको तथ्याङ्कले देखाएको छ । यो वर्ष भर्खरै मात्र नहरमा पानी जान थालेको कारण अब बिस्तारै धानखेती हुने प्रमुख चौबेले जनाए । उनले भने, ‘यो वर्ष सुनसरीमा धान रोपाइँ थोरै भएको छ ।’ अघिल्लो वर्ष यो समयमा १० हजार हेक्टरमा धानखेती भइसकेको थियो । यो वर्ष भने जिल्लामा केवल २ २ हजार ६ सय ४० हेक्टरमा धानखेती भएको कार्यालयले जनाएको छ ।
जिल्लामा गत वर्ष ५१ हजार हेक्टरमा धानखेती भएको थियो । जिल्लामा कुल ७४ हजार ३ सय ५३ हेक्टर खेतीयोग्य जमीन रहेको बालिविज्ञ जितेन्द्र पोखरेलले जानकारी दिए । गत वर्ष २ दशमलव शून्य ६ मेट्रिक टन प्रतिहेक्टर धान उत्पादन भएको बालिविज्ञ पोखरेलले जनाए ।
पूर्वाञ्चल क्षेत्रीय कृषि कार्यालयका प्रचार अधिकृत अभिमन्यु अधिकारीले पूर्वमा अहिलेसम्म १०.२२ प्रतिशत रोपाइँ भएको जनाए । अधिकारीका अनुसार झापामा ५ हजार ४ हेक्टर, मोरङमा ११ हजार ७ सय हेक्टर, सप्तरीमा २ हजार १ सय हेक्टर र सिरहामा ५ हजार ७५ हेक्टरमा मात्र रोपाइँ भएको छ । गत वर्ष असार १५ मा ८.८ प्रतिशत मात्र रोपाइँ भएको थियो । पूर्वमा ५ लाख १३ हजार ४ सय ५६ हेक्टर क्षेत्रफल जमीनमध्ये ४ लाख ८१ हजार ९३ हेक्टर जमीनमा धानखेती हुने गरेको क्षेत्रीय कार्यालयले जनाएको छ ।
