कार्तिक शुक्ल पूर्णिमामा मेला भर्न प्रेमी प्रेमिका जोडी नै नमोबुद्ध आएमा प्रेम सफल हुन्छ भन्ने विश्वास छ। यतिबेला नमोबुद्ध प्रेमिल बनिसकेको छ।पनौती आफैं पनि पर्यटकीय ठाउँ भईकन पनि पनौतीको वरपर पनि घुम्ने ठाउँ निकै छन्। बल्थली, पलाञ्चोक भगवती, दोलालघाट, लाँकुरी भञ्ज्याङ जस्तै नमोबुद्ध पनि एक हो। यही नमोबुद्धमा कार्तिक शुक्ल पूर्णिमा -(सकिमना पुन्ही) को दिन विशेष मेला लागेको छ।
त्यसो त काठमाडौं दक्षिणपूर्व अवस्थित पनौती नगरलाई विभिन्न नामले पुकारिन्छ। परापूर्व कालमा एक साधुले पनौतीको पवित्रता र पुण्य जाँच्न मकर संक्रान्तीको सुकेको बाँस पानीले खिइएर चिल्लो भइसकेको ढुंगामा गाडेर यिनी अन्य धार्मिक स्थलतर्फ लागे। बाह्र वर्षसम्म यताउति घुमिफिरी शची तीर्थमै आइपुगे र बाँस पलाएको देखे। त्यसबेला देखि यस ठाउँको धार्मिक महत्व थाहा पाई ‘पँ लोहँती’ अर्थात् ढुंगामा बाँस पलाएको भनि नाउँ दिए।
नेवारी भाषा अनुसार ‘पँ’ को अर्थ बाँस र ‘लोहँ’ को अर्थ ‘ढुंगा’ हुन्छ। दोश्रो कथन अनुसार ‘पँ चुली’ अर्थात् बाँसको टुसा (हाँगा) भन्ने मूल शब्दबाट नै ‘पाञ्चाली’ हुन गएको हो भन्ने छ।
धेरै मानिस नेवारी शब्द ‘पँ लोहँती’ भन्नाले ढुंगामा बाँस र ‘ती’ भन्नाले ‘तीर्थ’ पनि बुझाउने भएकाले नै ‘पन्ती’ शब्द हुन गएको विश्वास गर्दछन्। पनौतीलाई नेवारीमा ‘पन्ती’ र स्थानीय भाषामा ‘पनाती’, ‘पलाँती’ भनिन्छ। एउटै ढुंगामा अडिरहेको विश्वास गरिने पनौतीलाई अस्म नगर (पवित्र तथा अलौकिक ढुंगामा अवस्थित शहर) पनि भनिन्छ।
बौद्ध कथन अनुसार पनौतीलाई ‘पाञ्चाल देश’ भनिन्थ्यो। यसै पाञ्चाल राज्यमा राजा दिर्गरथले शासन गर्दथे। उक्त राज्य (हालको पनौती लायकु क्षेत्र) मा राजा दिर्गरथको भव्य दरबार थियो। उनको कुलमा बुद्धका ३२ औं अवतार मानिएका पनौतीका राजकुमार महासत्वको जन्म भएको विश्वास गरिन्छ। उही राजा दिर्गरथका नाति राजा महारथका तीन भाइ छोराहरु थिए। त्यसमध्ये कान्छो राजकुमार महासत्व एक दिन शिकार खेल्न निस्किने क्रममा पनौतीबाट करिब दश किमि पूर्व स्थित गन्धकूट पर्वत (नमोबुद्ध) नजिकैको जंगल तर्फ लागे। घोडामा सवार महासत्व यताउती घुमेर जीवजन्तुको शिकार खेल्ने क्रममा सोही जंगलमा एउटा सुत्केरी हुनै लागेका बघिनीको हृदयविदारक अवस्था देखे।
उक्त बघिनीको शारीरिक अवस्था कुनै हालतमा सुत्केरी हुन सक्ने खालको थिएन। गर्भिणी बघिनीको यस्तो हालतबाट मानसिक रुपमा विचलित महासत्वले आफ्नो साथमा रहेको तरबारले भटाभट आफ्नै शरीरको मासु काटेर बघिनीलाई खुवाए। यसरी बघिनी बचे र डमरुहरु जन्माउन सफल पनि भए। यसरी महासत्वले निर्वाण प्राप्त गरेको करिब ६ सय वर्ष पछि बुद्ध घुम्दै फिर्दै यहाँ आईपुग्दा महासत्वको तपस्या गर्न नतमस्तक हुनु परेकाले ‘नमोबुद्ध’ नाम रहन गयो भनिन्छ।
नाम्मुढा पनि भन्ने गरिएको यस चैत्यबाट अलि माथि गन्धकूट पर्वतमा महासत्वले बघिनीलाई मासु खुवाउँदै गरेको प्रतीक स्वरुप मूर्ति पनि छ। दिवंगत मानिसका अस्थि ल्याएर यहाँ हालिदिए मुक्ति मिल्छ भन्ने विश्वास छ बौद्धमार्गीमाझ।
यस्तै एउटा किंवदन्ती करिब ६ हजार वर्ष अगाडिको पनि छ। त्यस समय शिंघत छेन्पो नाम गरेको एक प्रतापी राजा रहेछ। उनका पनि राजा महारथका जस्तै तीन भाई छोरा रहेछ। त्यसमध्ये कान्छो राजकुमारको नाम सेमचेन छेन्पो रहेछ। सेमचेन छेन्पोले पनि नमोबुद्ध क्षेत्रमै भोकाएकी बघिनीलाई आफ्नै मासु काटेर ख्वाई मुक्ति पाएको उल्लेख छ। किंवदन्ती भएका कारण अघिल्लो कथा र यस कथा वस्तुमा सत्यता छ, छैन, त्यो आफ्नो ठाउँमा छ।
हाल पनि प्रत्येक वर्षको भाद्र कृष्ण द्वादशीको दिन राजा महारथको दरबार पनौतीको न्हुबहालमा नमोबुद्धबाट राजकुमार महासत्वको प्रतीक स्वरुप ‘नमोबुद्ध’ को मूर्ति ल्याइन्छ र भोलिपल्ट भाद्र कृष्ण त्रयोदशीको दिन अजाजु, अजिमाको मूर्तिका साथ बेलुका धूमधाम जात्रा गरी न्हुबहालको परम्परागत घरमा माता–पिता भेट्न भित्रयाइने परम्परा अहिले पनि जारी रहेबाट पनौती र नमोबुद्ध बीचको अहिलेको सम्बन्धले अघिल्लो किंवदन्तीमा बढ्ता सामीप्यता पाइन्छ।
भाद्र कृष्ण द्वादशीको दिन नमोबुद्ध ल्याउँदा (सिन्दूर जात्रा गर्दा) र भाद्र कृष्ण त्रयोदशी अर्थात् पञ्चदानको दिन बेलुका नमोबुद्धको जात्रा गर्दा गुँलाबाजा बजाइ नगर परिक्रमा गरिन्छ। बौद्ध धर्मावलम्बीले बहाः, बही वा आफ्नै घर आँगनमा दीपंकर, बुद्ध, बसुन्धरा, करुणामयका मूर्ति, पौभा आदि सजाई विभिन्न सामाग्री दान गरी पञ्चदान मनाइन्छ। यस पर्वमा खासगरी धान, चामल, गहुँ, सानो केराउ, रोटी, नुन तथा अन्य दैनिक आवश्यक बस्तुहरु दान गरिन्छ। दान ग्रहण गर्नेहरुमा बुद्धाचार्य, बज्राचार्य तथा शाक्य लगायतका बौद्धमार्गी हुन्छन्।
सेताेपाटी
