दमक । यहाँको वडा नं ४ मा बस्ने शान्ति माया धिमाल ज्याला मजदुरी गरेर आफ्नो गुजारा चलाउँछिन् । गाउँ घरमा अर्मपर्म गर्नु उनको दैनिकी हो । यहीबाट आउने ज्यालाले धिमालको परिवार पालिन्छ । काम पाइएन भने के खाने भन्ने चिन्ता शान्तिको परिवारमा पर्छ । उनीसँग ज्याला मजदुरी गर्ने मात्रै सिप हैन धिमाल जातीका महिलाहरूले लगाउने पेटानी र अन्य तान बुन्ने पनि कला छ । तर यो कलाले परिवार पाल्न सक्ने गरी पारिश्रमिक दिन सकेन । किनकि पेटानीले बजार पाएन । आफूलाई आवश्यक पर्ने पेटानीले आफै बुनेर लगाउने बाहेकमा त्यो सिप अरूमा काम लाग्नै सकेन ।
गाउँका धिमाल बस्तीहरूमा अहिले पनि समस्या छ । आर्थिक रूपमा मात्रै होइन शैक्षिक रूपमा पनि यो जाती अन्यको तुलनामा कमजोर छ । दमककै भरत धिमाल भन्छन् , पढ्नु पर्छ भन्ने थाह छ तर पढाउनु पर्छ पर्छ भन्ने थाह छ तर उच्च शिक्षा सम्म पढाउन यहाँ लाखौँ खर्च गरिन पर्छ जुन हामी खर्च गर्न सक्दैनौ भन्ने चाहिँ कसैले बुझिदिएनन् ।’ उनको प्रश्न छ , दमक नगरपालिकाले पाँच वर्ष अघि धिमाल जातीलाई प्रथम नागरिकको रूपमा घोषणा गरेको थियो त्यसले कल्लाई के दियो रु उनी आक्रोशित हुँदै भन्छन् ‘ नगरपालिकाले बर्सेनि धिमाल जातीकालागि बजेट छुट्याएको सुन्छु तर त्यो बजेट हाम्रो बस्ती सम्म नआउँदा त्यो कहाँ र कसले खर्च गर्यो रु हिसाब किताब खोज्ने बेला आएको छ । ’
२०७४ सालको स्थानीय तहको निर्वाचन पछि निर्वाचित भएका जनप्रतिनिधिको पहिलो कार्यपालिकाको बैठकले दमकमा धिमाल जातीलाई प्रथम नागरिक भनेर घोषणा गरेको थियो । धिमाल जातीको जातीय सिप र कलालाई संरक्षण र संवर्द्धन गर्ने, यहाँ उपलब्ध हुने रोजगारमा धिमाल जातीलाई पहिलो प्राथमिकता दिइने, विभिन्न सार्वजनिक कार्यक्रममा धिमाल जातीलाई अनिवार्य विशेष अतिथिका रूपमा आसन ग्रहण गराउने, शिक्षा र स्वास्थ्यको क्षेत्रमा सहुलियत उपलब्ध गराउने लगायतका काम गर्ने गरी यो जातीलाई प्रथम नागरिक घोषणा गरिएको थियो ।
तर उपरोक्त लिपिबद्ध कामले व्यवहारिक काम गर्नै सकेन । अहिले पनि धिमाल जातीमा उच्च शिक्षा सम्म पढ्ने युवाहरू कमै मात्रै भेटिन्छन् । आफ्नै पेसा र व्यवसायमा आबद्ध रहेका धिमालहरू हातका औँलामा गन्ने गरिएका मात्रै छन् । धिमाल जातीकालागि आउने ती बजेट तथा कार्यक्रमले लक्षित वर्ग सम्म चाहिँ पुग्नै सकेन ।
दमक नगरपालिकाले वार्षिक रूपमा २० लाख रुपैयाँ बजेट पनि खर्च गर्यो । तर यो बजेट कहाँ गयो भनेर धिमाल समुदायका तल्लो तहका नागरिक प्रश्न गरिरहेका छन् ।
नगरपालिकाले प्रथम नागरिक घोषणा गरेपछि धिमाल जाती व्यवस्थापन समिति पनि बनेको छ । यही समिति मार्फत दमक नगरपालिकाले बजेट छुट्याउने गरेको छ । तर समुदायको स्तर उन्नति गर्न, आय आर्जनमा जोड्न र आन्तरिक उत्पादनलाई बजारीकरण गर्न भन्दा पनि यो समितिले आफ्नो ग्रामथान बनाउन, सङ्ग्रहालय बनाउन , कार्यालयमा फर्निचर राख्नै मात्र बढी बजेट माग गर्यो । तर यता समितिले बजेटको सदुपयोग भएको दाबी गर्छ । कृषि क्षेत्रमा , पेटानी बुन्ने तालिम र क्षमता विकासको क्षेत्रमा लगानी गरेर धिमाल जातीलाई आय अर्जनमा जोडेको दाबी समिति कोषाध्यक्ष मनिराज धिमालको छ ।
कुनै बेला दमकका मुख्य जमिनदार मानिने धिमाल जाती पछिल्लो समय भने आर्थिक अभावका कारण विपन्नताको जिन्दगी जिउन बाध्य छन् । आफ्नै कारणले गर्दा भएको अचल सम्पत्तिको सही सदुपयोग गर्न नसक्दा अहिले दमकका अधिकांश धिमाल ज्याला मजदुरी र अर्मपर्ममै आफ्नो जीविकोपार्जन गर्दै आएका छन् । यही समुदायको स्तर उन्नति गर्न र दमकको पहिचानसँग धिमाललाई जोडन यस अघिको सरकारले प्रथम नागरिक घोषणा गर्यो । तर कार्यक्रम प्रभावकारी भएनन् । यो पटक यहाँ नयाँ नेतृत्व आएको छ । नगरपालिकामा धिमाल जातीका तल्लो तहका नागरिकको पनि पहुँच विकास गराएर सिप विकास गराई आयआर्जनका कार्यक्रममा जोड्ने दमक नगरपालिकाका प्रमुख राम कुमार थापा बताउनु हुन्छ ।
दमकमा ११ हजारको हाराहारिमा धिमाल जातीको जनसङ्ख्या छ । यहाँका धिमाल मोरङको राजारानीबाट आएको इतिहास छ ।
