नेपालका अधिकांश स्थानमा पाइने प्रमुख वनस्पति हो तितेपाती । जताततै पाइने तितेपातीको औषधीय गुण भने कमैलाई थाहा छ । तितेपाती सामान्यतया पूजाआजा या श्राद्धमा प्रयोग गरिन्छ । यो वनस्पति पशुलाई सोत्तरको रूपमा पनि बिछ्याइन्छ । कुनै कुनै पशुले मीठो मानेर खाने पनि गर्छन् । यो निकै बासनादार पनि हुन्छ ।
सहज रूपमा जङ्गल या खेतबारीमा पाइने यो जडी स्वास्थ्यका लागि निकै उपयोगी सावित भएको छ । गुणका कारण तितेपातीलाई औषधिको राजा नै मानिन्छ । तितेपातीलाई अङ्ग्रेजीमा ‘मगवर्ट’ या ‘ब्ल्याक सेज’ भनिन्छ भने यसको साइन्टिफिक नाम ‘अर्टिमिसिय भल्गरिस’ हो ।
हाल आएर कोरोना महामारीमा कृषि तथा वनविज्ञान विश्वविद्यालय रामपुर चितवनले तितेपातीबाट स्यानिटाइजर समेत उत्पादन गरेको छ । तितेपाती प्रयोग गरी बनाइएको स्यानिटाइजर पहिलो प्रयोग भएको विश्विद्यालयको दाबी छ र स्यानिटाइजर विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनको मापदण्डअनुसार तयार पारिएको हो ।
तितेपाती आपार औषधीय गुण भएको प्रमाणित भइसकेको छ । तितेपातीका विभिन्न प्रजाति भए तापनि नेपालमा ६ प्रजातिका उपलब्ध छन् । यो फूल फुल्ने बिरुवामा पर्छ । लामो अनुसन्धानपछि तितेपातीबाट बनेको औषधिबाट मलेरिया निको पार्न सकिने खोज चीनले पहिलो पटक सन् २०१५ मा पत्ता लगाएपछि यसको महŒव झन् बढदै गएको हो । जसका कारण चीनले नोबेल पुरस्कारसम्म जित्न सफल भयो । विभिन्न खाद्यान्नलाई बिग्रन नदिन र किरा लाग्नबाट बचाउन अहिले पनि परम्परागत रूपमा गाउँघरका किसानहरू तितेपाती प्रयोग गर्छन् ।
यसको उपयोग जडिबुटीका रूपमा र सौन्दर्य प्रसाधन अत्तर (पर्फ्युम) बनाउनका लागि पनि प्रयोग गरिन्छ । साधारणतया जहाँ पनि हुर्कने भएकोले यो वनस्पति खेती गर्न पनि कुनै कठिनाइ छैन ।
तितेपातीबाट तेल निकाल्न मिल्ने र यसको तेलबाट हाड दुखाइको औषधि, चिलाउने रोगको औषधि, उच्च रक्तचाप र ज्वरोको औषधि बनाउन सकिने विज्ञहरूको दाबी छ । बाली भिœयाउनुअघि तितेपातीबाट बनेको औषधि छर्केर भण्डारण गर्नाले कुनै घुन या कुरा नलाग्ने हुनाले किसानका लागि पनि निकै उपयोगी मानिएको छ ।
पाक विज्ञानमा पनि तितेपातीलाई एक हर्बको रूपमा र हर्बल टीमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । कपालको चाया हटाउनदेखि लुतो लागेमा र चोटपटक लागेमा समेत गाउँघरमा तितेपाती प्रयोग गरेको पाइन्छ । चर्म रोग र सुन्निएको ठाउँमा पनि तितेपाती उपयोगी वनस्पति मानिन्छ । तितेपातीले कसैकसैलाई साइड इफेक्ट र एलर्जी पनि हुनसक्ने हुनाले बुझेर मात्र सेवन गर्नु उत्तम मानिन्छ ।
तितेपाती सेवन गर्दा हुने फाइदा
–युरिक एसिड भएकालाई तितेपाती निकै उपयोगी मानिन्छ ।
–शरीरमा एलर्जी हुनेका लागि फाइदाजनक ।
–कपालमा चाया पर्ने समस्या छ भने पनि तितेपाती कुटेर नुहाउनाले हराउँछ ।
–सेतो तितेपातीलाई पानीमा उमालेर सेक्नाले दुखेको, ठोक्किएको ठाउँमा आराम हुन्छ ।
–डिप्रेसन र निन्द्रासम्बन्धी समस्या भएकालाई पनि तितेपाती अति उपयोगी मानिन्छ ।
–शरीरमा जुका या चुर्ना परेमा तितेपातीको जराको पाउडर बनाएर बिहान मनतातो पानीमा एक चम्चा खानाले स्वतः हराएर जान्छ ।
–मधुमेहका रोगीका लागि पनि यो उत्तम मानिन्छ । यसको जराको पाउडर एक हप्तासम्म बेलुका सुत्ने बेलामा पानीमा घोलेर खान सकिन्छ ।
–चोखो र शुद्ध वनस्पति भएको हुनाले धार्मिक रूपमा पनि यसको महत्व उच्च छ ।
–शरीरमा एलर्जी हुने समस्या भएकाहरूका लागि पनि तितेपाती राम्रो मानिएको छ ।
–चिलाउने घाउ–खटिरा निस्केमा तितेपातीको मुन्टाको ताजा रस लगाउनले धेरै राम्रो महसुस हुन्छ ।
–बाथ, पित्त र कफ (त्रिदोष) जस्ता रोगलाई नियन्त्रण गर्न निकै उपयोगी सावित हुन्छ ।
–तितेपाती काटेर आलु वा अन्य अन्नलाई छोपेर भण्डारण गर्नाले किरा लाग्दैन ।
–तितेपातीलाई हल्का सुकाएर पकाई खोटो बनाएर दिनहुँ एक–एक चम्चा खानाले सम्पूर्ण रोगलाई नियन्त्रण गर्ने काम गर्छ ।
–महिनावारी गडबड भएका महिलाका लागि पनि तितेपाती उत्तम जडी हो । तर गर्भवतीका लागि भने यो राम्रो मानिँदैन ।
–यसको जुस ३० ग्राम पिउँदा ज्वरो र विषाक्त शरीरलाई तत्काल लाभ पु¥याउँछ ।
तितेपातीको तेल पनि
तितेपातीको तेल पनि निकाल्न सकिन्छ र यो मानव शरीरको मस्तिष्कका लागि अति नै राम्रो मानिन्छ । कसैलाई नर्भस हुने समस्या छ भने तितेपातीको तेल र रोजमेरीको तेल मिसाएर प्रयोग गर्नाले समस्या विस्तारै हट्दै जान्छ । तितेपतीको तेल नेपालमा पनि उत्पादन गर्न शुरु गरिएको छ । रसुवा जिल्लाको उत्तरगया गाउँपालिका ठूलोगाउँमा गत वर्षबाट उत्पादन गर्न शुरु गरिएको तितेपातीको तेल अहिले सानो स्केलमा भए तापनि पछि बढ्दै जाने सञ्चालकहरूको दाबी छ ।
पेटसम्बन्धी समस्या हुनेले तितेपातीको तेल र क्यारिएर आयल अर्थात् वनस्पति तेल मिसाएर मसाज गर्नाले निकै आराम हुन्छ । खाना अपच हुने समस्या भएकाहरूका लागि पनि यो तेल उत्तम छ ।
पकवान क्षेत्रमा पनि तितेपाती
तितेपातीलाई उत्तरी युरोपतिर एक कमन हर्बको रूपमा खाना पनि प्रयोग गरिन्छ । विभिन्न सुप, स्टु, सलादहरूमा तितेपातीको फूल, पात या डाँठसम्म एक सुगन्धित जडीको रूपमा प्राचीन समयदेखि प्रयोगमा ल्याइएको छ । मासुका आइटममा र हर्बल टीको रूपमा पनि मिसाएर प्रयोग गरिन्छ । तितेपातीको प्रयोगले शरीरमा पाचनशक्ति मजबुत हुने र निकै बासनादार हुने हुँदा खानामा यसको प्रयोग बढ्दै गएको हो ।
फ्याटी एसिड कम र भिटामिन सी पर्याप्त हुने हुँदा स्वास्थ्यका लागि पनि निकै राम्रो मानिन्छ तितेपातीको प्रयोग । तितेपाती प्रयोग गरेर लस्सी (स्मुथी) जेल्ली र पनि बनाइन्छ । युरोपियनहरूले मसरुम सुपमा पनि तितेपाती मिसाएर बनाउँदा निकै चाख दिएर पिउँछन् । जिनमा मह, बुलेस फ्रुट, तितेपातीको फूल मिसाएर खाँदा पनि निकै उत्तम मानिएको छ ।
कोरियनहरूले पनि तितेपातीलाई राइस प्यान केक, स्टिम बन, स्पिरिङ स्न्याक्स, डाइसुकु, दुनोट, डिमसम जस्ता खानामा परम्परादेखि नै प्रयोगमा ल्याएको पाइन्छ । बिटर फ्लेभरिङ एजेण्टको रूपमा मासु या माछाको परिकारमा तितेपाती प्रयोग गरिन्छ । वियर तथा अन्य ड्रिङ्क्समा पनि बिटर (तीतो) सुगन्ध र प्युरिटीको लागि व्यापक प्रयोग गरेको पाइन्छ । तसर्थ तितेपाती पशुलाई खाना र सोत्तर मात्र होइन, मानव जीवनमा पनि पर्याप्त फाइदा पुर्याउने एक अमूल्य जडीको रूपमा लिनु आजको आवश्यकता भएको छ ।
तितेपातीको स्यानिटाइजर
कोभिड–१९ लाई लक्षित गरी कृषि तथा वनविज्ञान विश्वविद्यालयले तितेपातीको तेल मिसाएर स्यानिटाइजर उत्पादन गर्न थालेको छ । विश्वविद्यालयको जैविक प्रविधि केन्द्रले उत्पादन गरेको स्यानिटाइजरमा इथानोल, ग्लिसिरोल, हाइड्रोजन पेरोअक्साइड र तितेपातीको सम्मिश्रण रहेको विज्ञहरूको भनाइ छ ।
विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनको मापदण्ड अनुसार तयार पारिएको तितेपातीको स्यानिटाइजर विश्वमा पहिलो मानिएको छ । कोरोना भाइरसको महामारीलाई कम गर्ने उद्देश्यका साथ तयार पारिएको यो स्यानिटाइजर निकै लोकप्रिय र प्रभावकारी सावित भएको छ । अन्य स्यनिटाइजरमा अत्यधिक अल्कोहल प्रयोगका कारण मान्छेको छाला जाने हुँदा तितेपाती मिसिएको स्यानिटाइजर प्रभावकारी हुनसक्ने सबैको ठम्याइ छ । यसरी नेपालमै उत्पादन भएको तितेपातीको स्यानिटाइजर किसान तथा खुद्रा व्यापारीलाई निःशुल्क वितरण गरिएको छ ।
