बेलायतको फार्नबोरोमा बस्दै आएकी साहित्यकार शान्ति लिम्बूको नवीनतम् कृति ‘कस्तुरी यात्रा’ हाइकु, मुक्तक र गीतको सँगालो हो । कृतिकारको भूमिकालाई हेर्दा उनको यो चौथो कृति रहेको थाहा पाइन्छ । झापाको महाभारामा जन्मिएर बेलायतलाई कर्मथलो बनाइरहेकी साहित्यकार लिम्बूको ‘कस्तुरी यात्रा’ मा कविताविधाकै लघुरुपहरु प्रस्तुत गरिएको छ ।
पूर्वीय काव्यशास्त्र परम्परालाई हेर्दा कविताको न्यूनतम् रुप द्विपदी वा दुई हरफको भेट्टाउन सक्छौँ । आयामगत आधारमा दुई हरफका कविता नै पूर्वीय काव्यशास्त्रमा सबैभन्दा लघुरुप हो । तर, उनले जापानबाट भित्रिएको पाँच–सात–पाँच सूत्रमा संरचित ‘हाइकु’ मार्फत् नेपाली समाजलाई केलाएकी छन् । सैद्धान्तिक दृष्टिबाट विहङ्गम गर्दा ‘हाइकु’ दुई हरफे कविताकै एउटा उन्नत रुपमा लिन सकिन्छ । तर यसको आफ्नै संरचना र विधागत वैशिष्ट्य हुन्छ ।
कृतिमा सयवटा हाइकु, ३० वटा मुक्तक र २० वटा गीत एकत्रित छन् । सूत्रबद्धका हिसाबका हाइकुमा अभिधात्मकभन्दा व्यञ्जनात्मकताको प्रखरता ज्यादा पाइन्छ । त्यो नै हाइकुको धर्म पनि हो । कवि शान्ति लिम्बूले आफूले देखेको भोगेको समाज र परदेशी हुनुको पीडालाई हाइकु, मुक्तक र गीतमार्फत् व्यक्त गरेकी छन् । उनका केही हाइकु उच्चतम् कोटीमा छन् । एउटा उदाहरण हेरौँः
यहाँ सुन्दर फूललाई एउटा सुन्दर नारीसँग तुलना गरिएको छ । नारीको अस्मितामाथि कुदृष्टि राख्दै बलात्कार गर्न पछि नपर्ने हाम्रो समाजको चरित्रलाई उदाङ्गो पारेकी छन् । हेर्दाहेर्दै टिपिएको सन्दर्भको अर्थ नारीमाथि हुने शोषण, दमन, हिंसा, बलात्कार नै हो । अझ लुटिएको अस्मिताको अर्थमै आएको छ । फूलविनाको वृक्ष हुनुको अर्थ भनेको अस्मिता लुटिएको सन्दर्भसँग जोड्न सकिन्छ । यो हाइकुमा उपमा अलङ्कार उच्चतम् नमुना फेला पार्न सकिन्छ ।
सयवटा हाइकुमध्ये केही हाइकु उन्नत किसिमको छ । समाजको कथाव्यथालाई छोटा कवितामार्फत् कसरी भन्न सकिन्छ भन्ने उदाहरण हो हाइकु । अर्को उदाहरण हेरौँः
यहाँ बहुल समाजलाई स्वीकारिएको छ । उत्तर आधुनिकवादले स्वीकारेको बहुलता, विविधतालाई यो हाइकुमा भेट्न सकिन्छ । भीरको फूललाई सवाल्टर्न पात्रसँग तुलना गरिएको छ । अझ हाम्रोजस्तो नेपाली समाजमा आदिवासी, जनजाति, दलित, मुस्लिम, महिला, सीमान्तकृतको भावनालाई यो हाइकुले समेटेको छ । यसले सीमान्तकृत समुदायको प्रतिनिधित्व गरेको छ ।
कतै कतै प्रेम, रतिरागको मीठो कुरा गरी हाइकुलाई प्रेमिल बनाउन खोजिएको छ । एउटा उदाहरणः
यहाँ प्रेम र रतिरागमा मग्न हुँदा आउने सम्झनालाई पुनर्ताजगी गरिएको छ । यहाँ चिसो मौसमको दृश्य निर्माण गरी आलिङ्गनमा बाँधिँदाको क्षणलाई व्यञ्जनात्मक अर्थ प्रदान गरिएको छ । यस्ता अनेकन विषयमा हाइकुमार्फत् व्यक्त गरेकी छन् । विधागत सचेतता मात्रै छैन, सामाजिक विकृति, विसङ्गति, वर्तमान समाजको युगीन बोध पनि गरेकी छन् ।
यो वर्तमान नेपाली समाजको दृश्य हो । हरेक नेपालीको कथाव्यथा हो । वैदेशिक रोजगारीले भिœयाएको पीडालाई यसरी हाइकुमार्फत् व्यङ्ग्य गरेकी छन् । युगीन समाजको चित्रण गर्न सफल कवि लिम्बूका हाइकुहरु लोभलाग्दा छन् । तर सङ्ग्रहमा सङ्ग्रहित गीत र मुक्तक विधालाई उनले हाइकु जति न्याय गर्न सकेकी छैनन् । ३० वटा मुक्तकलाई सर्सर्ती हेर्दा विधागत अस्पष्टता हो कि भन्ने भ्रम पनि भावकलाई पर्छ ।
३० मध्ये केही मुक्तकहरुले भने त्यो खाडललाई पूर्ति गरेको छ । कवि लिम्बूले मुक्तक र गीत विधामा केही ‘होमवर्क’ गर्नुपर्ने देखिन्छ । कविताविधाअन्तर्गत नै रहने मुक्तकको आफ्नो संरचना र लय विधान हुन्छ । एक श्लोकीय मुक्तकले शृङ्गारिकतालाई उद्बोधन गरेको हुन्छ । त्यसो त आजको अवस्थामा यसले सबै रस सिद्धान्तलाई अङ्गीकार गरेको पाइन्छ । त्यस्तै गीतको पनि आफ्नै संरचना र लय विधान हुन्छ । अझ सङ्गीतमा ढालेर त्यसलाई सुगन्धमय बनाउने काम गरिन्छ । संस्कृत कविताविधाका चिन्तकमध्ये ध्वनिवादी आचार्य आनन्दवद्र्धन र अभिनव गुप्तले कविताका मुक्तकदेखि युग्मक, विशेषक, कलापक र कुलकजस्ता पाँच पूर्वक्षणी र पर्यायबन्ध, परिकथा, खण्डकथा, सकलकथा र सर्गबन्धजस्ता पाँच उत्तरक्षणी गरी बढीमा जम्मा दश श्रेणीको चर्चा गरेका छन् (त्रिपाठी, पृ. ७) ।
विधागत संज्ञानलाई परिपूर्ति गर्ने प्रयास चाहिँ छ । एउटा उदाहरणः
यो मुक्तकले सङ्घर्षमय जीवनको भाव व्यक्त गरेको छ । संरचनागत सचेतताभित्र अटल छ । उनी आफू झापाबाट बेलायतसम्मको यात्रा गर्दाको अनुभव र अनुभूतिलाई व्यक्त गरेको महसुस गराउँछ, माथिको मुक्तकले । जीवन सङ्घर्षमय हुने र सुखदुःख जीवनमा आइरहने कुरालाई सबैले स्वीकार गर्नुपर्छ भन्ने सन्देश दिन खोजिएको छ । सङ्घर्षसँग डराउनु हुँदैन, यो जीवनको अभिन्न अङ्गको रुपमा रहेको छ भनी चित्रण गरिएको छ ।
गीत यात्रामा पनि उस्तै गरी कवि विचलित भएको आभाष पाउन सकिन्छ तर केही गीतले भने पूर्वीय दर्शनको आध्यात्मिक चेतलाई उजागर गर्न प्रेरित पनि गर्छ । कृतिको शीर्ष गीतमा पूर्वीय दर्शन ओतप्रोत रुपमा पाउन सकिन्छ । आफ्नै नाभीमा भएको सुगन्धलाई खोज्दै हिँड्ने कस्तुरी झैँ जीवन भएको प्रसङ्ग ल्याएकी छन् । खुसी खोज्ने नाममा जीवन व्यतित भएको र देश–परदेश हिँड्नु परेको कथालाई व्यक्त गरेकी छन् ।
यो गीतमा आध्यात्मिक चेतलाई यसरी प्रस्तुत गरिएको छः
यहाँ कोही पनि अजम्बरी नहुने भएकाले सांसारिक माया, मोह, जाल, भ्रम आदि क्षणिक हुन् भन्ने कुरालाई दृष्टिगत गरेको छ । तर आजको विद्यमान समाजमा हरेक मान्छेको ‘विरोधाभाषी चरित्र’ भएकाले यस्ता आदर्शवान्, नैतिकताको पाठ सिकाउने साहित्यलाई आडम्बरी ठान्छन् । उनका अधिकांश गीतमा देशप्रेम, मानवता, मायाप्रेम, सुख–दुःखलाई उतारेकी छन् । उनका मुक्तक तथा गीतमा स्वच्छन्दतावादी प्रवृत्तिअन्तर्गत प्रकृतिप्रेम, मानवतावाद, आस्तिक र आध्यात्मिक चेतना र क्रान्तिचेत, अतीतप्रतिको मोह र भविष्यप्रतिको स्वप्निल परिकल्पनाका साथसाथै वर्तमानसँगका असन्तुष्टि, करूणा र व्यङ्ग्यचेत पाइन्छन् ।
फरक–फरक तीनवटा विधामध्ये उनी हाइकु विधामा सफल र सबल देखिन्छिन् भने मुक्तक विधाका लागि स्वअध्ययनको खाँचो औँल्याउन सकिन्छ । गीत विधामा पनि केही सङ्घर्ष गर्नुपर्ने देखिएको छ । जसरी जीवन सङ्घर्षमय छ, उसैगरी उनका लेखकीय धारलाई अर्जाप्नुपर्ने खाँचो छ । ओयाम सरोकार समाज काठमाडौँले हालै बजारमा ल्याएको यो सङ्ग्रह भावकीय दृष्टिले पठनीय नै छ ।
सन्दर्भग्रन्थः
